واتە: ئه‌ی پێغه‌مبه‌ر(صلى الله علیه وسـلم) بە دڵنییاییەوە موشریك و هاوه‌ڵگه‌ران خه‌ریك بوو لاتدەن و وەرتگێڕن له‌وه‌ی که به‌وه‌حی و نیگا بۆمان ڕه‌وانه کردوویت، تاشتێکی ترمان بۆ هه‌ڵببه‌ستیت، ئیتر ئه‌و کاته ئه‌گه‌ر به‌قسه‌ی ئه‌وانت بكردایە ئه‌وان دەیان کردیت بە دۆستی نزیك و خۆشەویستی خۆیان.
خۆ ئه‌گه‌ر ئێمه تۆمان چەسپاوو دامه‌زراو نه‌کردایه، ئه‌وه به‌ڕاستی نزیك بوویت (بۆ به‌رژه‌وه‌ندیی بانگه‌وازه‌که‌ت) که‌مێك به لایاندا مه‌یل بکه‌یت و به‌دڵی ئه‌وان بکه‌یت.
جا بێگومان ئەگەر وات بكردایە ئه‌وکاته دوو به‌رامبه‌ر له دنیادا و به دوو به‌رامبه‌ر له دوای مردن سزاو ئازارمان پێ ده‌چه‌شتیت، پاشان که‌سیشت ده‌ست نه‌ده‌که‌وت فریات بکه‌وێت و له‌ده‌ستی ئێمه ڕزگارت بکات و بەرگری ئەو سزایەت لێ بکات.
ئیمامی الطبری(ڕەحمەتی خوای لێ بێت) دەفەرموێت: زانایانی تەفسیر ڕاجیان دەربارەی ئەوەی ئاخۆ ئەو تاقی كردنەوەیە چی بووە كە موشریكەكان خەریك بوو مەیلی پێغەمبەری خوا(صلى الله علیه وسـلم) ڕابكێشن..(جامع البیان) (15/13)....
لەوانە:
1- ابن عباس(رضي الله عنه) دەفەرموێت: (ئوممەییەی كوڕی خەلەف و ئەبو جەهلی كوڕی هیشام و چەند پیاوێكی قوڕەیش هاتن بۆ خزمەت پێغەمبەری خوا(صلى الله علیه وسـلم) و وتیان: وەرە تەنها دەستێك بدە لە خواكانمانەوە، ئیتر ئێمە دێینە ناو دینەكەتەوە، پێغەمبەری خواش زۆر خەفەتی ئەخوارد بە موسڵمان نەبونیان و حەزی دەكرد موسڵمان ببن، ئیتر خوای گەورە ئەو ئایەتەی دابەزاند). (تفسیر القران العظیم) لإبن أبي حاتم الرازي (7/340).
سەعیدی كوڕی جوبەیر(رضي الله عنه) دەفەرموێت: (بێ باوەڕەكان بە پێغەمبەری خوایان ووت: ناهێڵین دەست بدەیت لە بەردەڕەشەكە هەتا دەستێك نەدەیت لە خواكانمان، پێغەمبەری خواش فەرموی: هیچ گوناهێكم لەسەر نییە ئەگەر دەستیان لێ بدەم لە كاتێكدا خوای گەورە ئاگادارە كە من ئەمە بە دڵ ناكەم و پێم خۆش نییە، ئیتر ئایەتەكە دابەزی). (تفسیر القران العظیم) لإبن أبي حاتم الرازي (7/340) وانظر (الدر المنثور)(9/407).
ابن شهاب دەفەرموێ: (وتیان: دەستێك بدە لە خواكانمان با زیانت پێ نەگەیەنن، ئەویش خەریك بوو وا بكات). (تفسیر القران العظیم) لإبن أبي حاتم الرازي (7/340) وانظر (الجامع فی علوم القرآ‌ن) (1/55).
2- هەندێكی تر دەفەرموون: (هۆزی ثەقیف بە پێغەمبەری خوایان ووت: ساڵێك لەسەرمان بووەستەو مۆڵەتمان بدە موسڵمان نەبین و موسڵمان بوونمان دوا بخەین هەتا خەڵكی دیارییەكانیان دەهێنن بۆ خواكانمان، هەر كات دیارییەكان هات موسڵمان دەبین و بە دەستی خۆمان بتەكان دەشكێنین، خەریك بوو پێغەمبەری خوا(صلى الله علیه وسـلم) مۆڵەتیان بدات ئیتر ئایەتەكە دابەزی). ئەمەش ووتەی ابن عباسە(رضي الله عنه). انظر (جامع البیان) (15/13-15) و (الدر المنثور) (9/408).
3-جوبەیری كوڕی نوفەیر(رضي الله عنه) دەفەرموێت: (قوڕەیش هاتنە خزمەت پێغەمبەری خوا(صلى الله علیه وسـلم) و پێیان ووت: ئەگەر تۆ بۆ لای ئێمە ڕەوانە كراوی ئەوا ئەو خەڵكە كەم پلەو پایەو خزمەتكارو هەژارانە دەربكە و لە خۆتیان دوور بخەرەوە تا ئێمە ببینە هاوەڵت..ئیتر خوای گەورە ئەو ئایەتانەی دابەزاند). انظر تفسیر القران العظیم لإبن أبي حاتم الرازي7/340 و انظر ). (الدر المنثور) (9/407).
ئیمامی الطبري فەرمویەتی: (ولا بيان في الكتاب ولا في خبرٍ يقطع العذر أيّ ذلك كان، والاختلاف فيه موجودٌ على ما ذكرنا، فلا شيء فيه أصوب من الإيمان بظاهره، حتّى يأتي خبرٌ يجبّ التّسليم له ببيان ما عنى بذلك منه). (جامع البيان) (15/13-15).
واتە: نە لە قورئان و نە لە هەواڵێكدا نەهاتووە كە یەكلای بكاتەوە ئاخۆ كامە لەمانە بوە، وە بەو شێوەیەی باسمان كردخیلاف هەیە لەسەری، وەهیچ شتێك لەوە ڕاستر نییە كە ئێمە ئیمانمان بە ڕواڵەتەكەی هەبێت هەتا بەڵگەیەكمان دەست دەكەوێت تەسلیمی ببین كە ئاخۆ مەبەست بەمە كامەیە.
بەڵام بەبێ گومان و دوودڵی پێغەمبەری خوا(صلى الله علیه وسـلم) ئەو كەمە مەیلەی نەداوەو خوای گەورە پاراستویەتی، چونكە ئایەتەكە دەفەرموێت:
(وَلَوْلَا أَنْ ثَبَّتْنَاكَ لَقَدْ كِدْتَ تَرْكَنُ إِلَيْهِمْ شَيْئًا قَلِيلًا) آية(74)
خۆ ئەگەر چەسپاومان نەكردیتایە بە دڵنییاییەوە خەریك بوو شتێكی كەم مەیل بدەیت بە لایاندا.
قەتادە دەفەرموێت: پێغەمبەری خوا(صلى الله علیه وسـلم) دوای دابەزینە ئەو ئایەتە دەیفەرموو: ( لا تكلني إلی نفسي طرفة عینٍ ). (جامع البیان) (15/15-16).
واتە: خوایە بۆ چاوتروكانێكیش نەمدەرە دەستی خۆم.
محمودُ بنُ أحمدَ بنِ موسی العَیْنِیُّ (ت: 855هـ) فەرمویەتی: (وهذا تخويف لأمته، عليه الصّلاة والسّلام، لئلّا يركن أحد من المسلمين إلى أحد من المشركين في شيء من أحكام الله وشرائعه،). (عمدة القاري) (19/23-24).
واتە: ئەمەش ترساندێكە بۆ ئوممەتی پێغەمبەر(صلى الله علیه وسـلم) نەبا هیچ یەكێكیان مەیل بدات بە لای هیچ موشریكێكدا لە هیچ ئەحكام و بابەتە شەرعییەكاندا.
أحمدُ بنُ محمدِ بن أبي بكرٍ القَسْطَلاَّنيُّ (ت: 923هـ) فەرمویەتی: (في قوله: {ولولا أن ثبتناك} [الإسراء: 74] تصريح بأنه -صلّى اللّه عليه وسلّم- ما همّ بإجابتهم مع قوّة الداعي إليها وفيه تخويف لأمته لئلا يركن أحد من المسلمين إلى أحد من المشركين فافهم واعلم). (إرشاد الساري) (7/202).
واتە: كە خوای گەورە دەفەرموێت: (ئەگەر چەسپاومان نەكردیتایە) بەڵگەیەكی ئاشكرایە لەسەر ئەوەی پێغەمبەری خوا(صلى الله علیه وسـلم) وەڵامی داواكەی موشریكەكانی نەداوەتەوە لەگەڵ ئەوەی (لە بەر بەرژەوەندی بانگەوازەكەی) حەزی پێی كردووە، وە ترساندنی تێدایە بۆ ئوممەتەكەی بۆ ئەوەی هیچ موسڵمانێك مەیل نەدات بە لای هیچ موشركێكدا، جا زۆر جوان لەمە تێ بگەو فێری ببە.
حەمزە بەرزنجی
